سرویس جنگ نرم مشرق - مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی در مقاله‌ای به قلم وس رومبا از اعضای پروژه دفاع موشکی این اندیشکده آمریکایی نوشت: نزاع میان ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه مورد مناقشه ناگورنو ـ قره‌باغ شامل استفاده گسترده از موشک، پهپاد، و توپخانه راکتی می‌شد. نبرد در اواخر ماه سپتامبر آغاز شد و روز ۱۰ نوامبر در پی توافق آتش‌بس که با وساطت روسیه منعقد گردید، پایان یافت. در قالب توافق آتش‌بس، حدود ۲۰۰۰ صلح‌بان روسی در منطقه مستقر شدند و ارمنستان از اراضی قابل توجهی چشم‌پوشی کرد. آذربایجان به وضوح پیروز نظامی این جنگ بود و روسیه و ترکیه نیز به لحاظ سیاسی از نتیجه جنگ منتفع شدند.

مخاطبان گرامی، محتوا و ادعاهای مطرح‌شده در این گزارش، صرفاً جهت تحلیل و بررسی رویکردها و دیدگاه‌های اندیشکده‌های غربی منتشر شده است و ادعاها و القائات احتمالی این مطالب هرگز مورد تأیید مشرق نیست.

این اندیشکده می‌نویسد: جنگ ۴۴ روزه طیف گوناگونی از سامانه‌های هوایی و موشکیِ از قبل موجود و پیشرفته در حوزه تهاجمی و دفاعی را به نمایش گذاشت. موشک‌های بالستیک مورد استفاده از نسل‌های مختلف بودند و از موشک‌های قدیمی اسکاد و توشکا مربوط به دوران شوروی گرفته تا موشک‌های جدیدتر و پیشرفته‌تر اسکندر و موشک‌های لورا (تهاجمی دوربرد) ساخت اسرائیل را شامل می‌شدند. پهپادهای روسی، ترکیه‌ای، اسرائیلی، و بومی عملیات‌های شناسایی در پشتیبانی از توپخانه به اجرا می‌گذاشتند و در عین حال به مأموریت‌های تهاجمی می‌رفتند. در قالب حملات پهپادی و حملات با استفاده از مهمات انتحاری، واحدهای زمینی سنگین از جمله تانک‌های تی-۷۲ و سامانه‌های دفاع موشکی پیشرفته اس-۳۰۰ منهدم شدند. به کارگیری این تسلیحات گوناگون در جنگ مذکور اطلاعات مهمی درباره اینکه چگونه طیف فزاینده‌ای از موشک‌ها، پهپادها، و توپخانه در جنگ‌های مدرن بکار گرفته می‌شوند به دست می‌دهد که در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد:

۱- ارمنستان و آذربایجان دارای چه نوع موشک‌ها، پهپادها، و راکت‌هایی هستند؟

ارمنستان و آذربایجان هر دو در زمینه مدرن‌سازی نیروهای مسلح خود سرمایه‌گذاری کرده‌اند و سامانه‌های هوایی و موشکی پیشرفته بیشتری را در میدان مستقر ساخته‌اند. برآوردها نشان می‌دهد آذربایجان نیروهای مسلح متنوع‌تر و به لحاظ کیفی برتری را در اختیار دارد.

زرادخانه موشکی ارمنستان تماماً از راکت‌های روسی تشکیل شده است. موشک‌های توشکا و اسکاد ارمنستان مربوط به دوران شوروی هستند و در پی فروپاشی شوروی نصیب ارمنستان شدند و این کشور موشک‌های اسکندر را در سال ۲۰۱۶ از روسیه خریداری کرد. بخش اعظم توپخانه راکتی ارمنستان نیز روسی است و به‌جز این‌ها فقط یک سامانه راکت‌انداز چندگانه دبلیوام-۸۰ چینی را شامل می‌شود. ناوگان پهپادی ارمنستان از سامانه‌های بومی کوچک‌تر که بر روی مأموریت‌های شناسایی متمرکزند تشکیل شده است. برداشت عمومی بر این است که پهپادهای ارمنستان به اندازه ناوگان پهپادهای خارجی آذربایجان توانمند نیستند.

زرادخانه متنوع‌ و مدرن‌ موشکی و پهپادی آذربایجان

برعکس، آذربایجان زرادخانه متنوع‌تر و مدرن‌تری از موشک‌ها، راکت‌ها، و پهپادها را مستقر ساخته است. فروش نفت و گاز توسط آذربایجان طی دو دهه گذشته، این کشور را قادر ساخته تا نیروهای مسلح خود را مدرن سازد و منابع مالی قابل توجهی به موشک‌ها، پهپادها، و توپخانه اختصاص دهد. آذربایجان علاوه بر موشک‌های توشکا که در زمان شوروی نصیبش شده است، موشک‌های بالستیک اسرائیلی لورا و راکت هدایت‌شونده اکسترا (توپخانه با برد بسط‌یافته) را خریداری کرده است. هر دوی اینها در مقایسه با موشک‌های قدیمی‌تر مربوط به دوران شوروی از دقت بالاتری برخوردارند.

آذربایجان همچنین یک زرادخانه پهپادی بزرگ متشکل از پهپادهای ترکیه‌ای و اسرائیلی ایجاد کرده است. این کشور پهپادهای ترکیه‌ای تی‌بی۲ را اوایل سال جاری تهیه کرد و گزارشات حکایت از آن دارند که خرید این پهپادها در ماه ژوئیه انجام شده است. آذربایجان قبلاً مقادیر فراوانی از مهمات انتحاری اسرائیلی موسوم به پهپادهای «انتحاری» یا «کامیکازه» از جمله پهپادهای هاروپ، اوربیتر، و اسکای‌استرایکر را خریداری کرده بود. در جریان جنگ اخیر، آذربایجان ظاهراً هواپیمای دوباله ای‌آن-۲ کلت مجهز به سیستم‌های کنترل از راه دور متعلق به دوران شوروی را تغییر داد و آنها را بر فراز خطوط مقدم به پرواز درآورد تا سامانه‌های دفاع موشکی ارمنستان را مشغول خود سازند.  آذربایجان همچنین سرمایه‌گذاری‌های فراوانی بر روی توپخانه راکتی خود صورت داد. سامانه‌های راکت‌انداز تی‌آرجی-۳۰۰ ترکیه‌ای و سامانه‌های راکت‌انداز چندگانه پولونز بلاروسی به دلیل آنکه قادرند به ترتیب اهدافی در فاصله ۱۲۰ کیلومتری و ۲۰۰ کیلومتری را مورد اصابت قرار دهند، از بقیه سامانه‌ها متمایز هستند. با این حال، آذربایجان نیز همانند ارمنستان به نظر سامانه بی‌ام-۳۰ اسمرچ را به بقیه ترجیح داد.

۲- چرا ارمنستان یا آذربایجان از تعداد بیشتری از سلاح‌های دوربردتر استفاده نکردند؟

علیرغم نگرانی‌های اولیه مبنی بر اینکه نبرد ممکن است بالا گرفته و حمله به زیرساخت‌های راهبردی و مناطق غیرنظامی را شامل شود، ارمنستان و آذربایجان هر دو استفاده از موشک‌های بزرگ‌تر و دوربردتر را محدود کرده‌اند و تنها در چند مورد در جریان جنگ دست به حمله با استفاده از موشک‌های بالستیک زدند. حداقل در یک مورد، ارمنستان ظاهراً در حمله به گنجه دومین شهر پرجمعیت آذربایجان از موشک‌های توشکا و اسکاد استفاده کرد. آذربایجان روز ۲ اکتبر از موشک بالستیک کوتاه‌برد لورا در قالب یک نقش تاکتیکی‌تر بهره گرفت و یک پل ارتباطی میان ارمنستان و منطقه ناگورنو ـ قره‌باغ را منهدم کرد.

کوچک بودن زرادخانه موشکی ارمنستان و آذربایجان

در توضیح استفاده محدود از این سلاح‌ها می‌توان به کوچک بودن زرادخانه موشکی ارمنستان و آذربایجان اشاره کرد. برخلاف حوثی‌های یمنی که در خصوص تداوم استفاده از موشک‌های بالستیک دوربرد ضد عربستان به حمایت ادامه‌دار ایران متکی‌اند، آذربایجان و ارمنستان هر دو به نظر می‌خواستند ذخیره مهمات محدود خود را حفظ کنند و قصد نداشتند همه آن را در ابتدای جنگ خرج کنند. هر دو کشور زرادخانه‌های کوچکی از موشک‌های بالستیک را از شوروی به ارث برده‌اند و هرکدام از آنها زرادخانه مذکور را با موشک‌های مدرن‌تر تکمیل نموده است. ارمنستان موشک‌های اسکندر را از روسیه خریداری کرد و آذربایجان موشک‌های لورا را از اسرائیل خرید. هیچکدام از این خریدها دربرگیرنده مقادیر قابل توجه مورد نیاز برای یک جنگ موشکی طولانی نبودند. علیرغم تهدیدات اولیه ارمنستان مبنی بر استفاده از موشک‌های پیشرفته‌تر اسکندر، در حمله به گنجه از تسلیحات قدیمی‌تر مربوط به دوران شوروی استفاده شد. تنها روز ۹ نوامبر ــ درست قبل از امضای توافق صلح ــ بود که فیلمی منتشر شد که شلیک یک موشک اسکندر توسط ارمنستان را نشان می‌داد. به نظر می‌رسد هر دو کشور با توجه به کوچک بودن زرادخانه‌های موشکی خود مجبور بودند از موشک‌های بالستیک خود به میزان ناچیزی استفاده کنند تا بدین ترتیب در صورت ادامه جنگ، موجودی موشک‌های خود را حفظ کنند.

تمایل به مهار منازعه و عدم استفاده از موشک‌های دوربرد

تمایل به مهار منازعه نیز می‌تواند دلیل دیگری دال بر تردید طرفین در خصوص استفاده از موشک‌های بالستیک دوربرد باشد. هر دو طرف شاید به این نتیجه رسیده‌اند که حمله به شهرها یا زیرساخت‌های حیاتی ممکن است موجب بالا گرفتن نبرد شود و منازعه صرفاً به منطقه ناگورنو ـ قره‌باغ محدود نماند. گذشته از این، آذربایجان و ارمنستان می‌توانستند اکثر اهداف موجود در منطقه را با توپخانه راکتی دوربرد مورد اصابت قرار دهند و بدین ترتیب از هزینه بکارگیری موشک‌های بالستیک گرانقیمت و محدود بکاهند. با این حال، حملات ارمنستان به گنجه واقع در بیرون از منطقه ناگورنو ـ قره‌باغ با استفاده از موشک‌های بالستیک به نظر از این قاعده مستثنا بوده است.     

استفاده آذربایجان از موشک‌های لورا برخی از محدودیت‌های موشک‌های بالستیک به‌عنوان ابزاری برای انجام عملیات‌های نظامی را نمایان می‌سازد. باکو بطور مشخص از موشک لورا جهت حمله به یک پل ارتباطی میان ارمنستان و منطقه ناگورنو ـ قره‌باغ استفاده کرد تا بدین طریق مانع رسیدن قوای کمکی و تدارکات به نیروهای ارمنی شود. طبق عکس‌هایی که پس از حمله تهیه شدند، این حمله نتوانست پل را بلااستفاده سازد. این امر نشان می‌دهد که حتی دقیق‌ترین موشک‌های بالستیک هم محدودیت‌هایی دارند. با توجه به این ناکامی آشکار در خصوص انجام موفق مأموریت با استفاده از موشک‌های بالستیک، کوچک بودن زرادخانه، و گزینه استفاده از راکت‌ها و پهپادهای ارزان‌تر، عجیب نیست که آذربایجان ترجیح داد استفاده از موشک‌های بالستیک را در جریان جنگ محدود سازد.

۳- چرا جنگ پهپادی مورد توجه فراوان قرار گرفت؟

پهپادهای آذربایجان در جریان جنگ در کانون توجه بودند. اگرچه ارمنستان برخی از پهپادهای تولید داخل را در میدان مستقر ساخت و تصاویر ویدئویی نیز بعداً نشان دادند که این کشور از پهپادهای پیشرفته‌تر روسی اورلان-۱۰ استفاده کرده است.

همانگونه که در بسیاری از گزارشات اخیر استدلال شده است، این تسلیحات موجب تغییر روند بازی شدند. پهپادهای آذربایجان به لحاظ قابلیت‌های اطلاعاتی ـ تجسسی ـ شناسایی و همچنین قابلیت‌های تهاجمی از برتری چشمگیری برخوردار بودند. این پهپادها نیروهای آذربایجانی را قادر ساختند تا در قالب حملات دقیق، اهدافی در فواصل دور آنسوی خط مقدم را شناسایی، هدف‌گیری، ردیابی، و نابود کنند. پهپادها دارای انسجام عملیاتی با آتش هواپیماهای دارای سرنشین و توپخانه زمینی بودند، اما همچنین بطور مرتب از مهمات خود جهت انهدام اهداف گوناگون دارای ارزش بالای نظامی استفاده می‌کردند. گزارشات حکایت از آن دارند که این پهپادها تعداد زیادی از تانک‌ها، خودروهای رزمی، واحدهای توپخانه، و سامانه‌های ضدهوایی ارمنستان را از کار انداختند. نفوذ آنها به پشت جبهه در منطقه ناگورنو ـ قره‌باغ نیز موجب تضعیف خطوط تدارکاتی و لجستیکی ارمنستان شد و موفقیت آذربایجان در نبرد را بعداً تسهیل نمود.

آذربایجان کنترل آسمان را در دست داشت

این آذربایجان بود که کنترل آسمان را در دست داشت. پهپاد بیرقدار تی‌بی۲ ساخت ترکیه به خصوص قابلیت‌های چندکاره پلتفرم‌های پهپادی را نمایان ساخت. ترکیه قبلاً از این پهپادها به نحو مؤثری در سوریه و لیبی استفاده کرده است. در منطقه ناگورنو ـ قره‌باغ، پهپادهای تی‌بی۲ در زمینه هدف‌گیری و انهدام استحکامات دفاعی دشمن عملکرد خوبی داشتند. این پهپادها علاوه بر تهیه داده‌های شناسایی و هدف‌گیری، مهمات هوشمند و میکروهدایت‌شونده را جهت انهدام اهداف در مسیر خود حمل می‌کردند. آذربایجان همچنین از دوربین‌های با وضوح بالا که بر روی پهپادهای تی‌بی۲ نصب هستند به منظور تهیه ویدئوهای تبلیغاتی بسیاری استفاده کرده است. ویدئوهایی که حمله به مبارزان و تجهیزات ارمنستان را به تصویر کشیده بودند، در اینترنت منتشر شدند و بر روی بیلبوردهای دیجیتال در باکو پخش گردیدند.

با این وجود، با اینکه پهپادها نقش بزرگی در جنگ ایفا کردند، درباره قابلیت‌های آنها نباید اغراق کرد. این تجهیرات در برابر سامانه‌های ضدهوایی که جهت مقابله با آنها طراحی شده‌اند، بسیار آسیب‌پذیر هستند ــ ارمنستان اینگونه سامانه‌های ضدهوایی را به تعداد کافی در اختیار نداشت. بخش اعظم سامانه‌های ضدهوایی ارمنستان را سامانه‌های منسوخ مربوط به دوران شوروی نظیر ۲کا۱۱ کروگ، ۹کا۳۳ اوسا، ۲کا۱۲ کیوب، و ۹کا۳۵ استرلا ـ ۱۰ تشکیل می‌دادند. ارتفاع پروازی پهپادهای تی‌بی۲ بقدری زیاد است که سامانه‌های مذکور حتی اگر می‌توانستند این هواپیماهای نسبتاً کوچک را کشف کنند، باز هم قادر به رهگیری و انهدام آنها نبودند.

اس-۳۰۰ برای مقابله با مأموریت‌های پهپادی طراحی نشده است

سامانه‌های جنگ الکترونیک پولی-۲۱ که از روسیه خریداری شده بودند، فقط به مدت چهار روز توانستند عملیات‌های پهپادی آذربایجان را مختل سازند. سامانه‌های ضدهوایی بوک و تور-ام۲کی‌ام ارمنستان احتمالاً چند پهپاد را سرنگون کردند، اما این سامانه‌ها که در اواخر جنگ بکار گرفته شدند، تعدادشان ناچیز بود، و خودشان در برابر حملات آسیب‌پذیر بودند. سامانه‌های ضدهوایی بزرگ‌تر ارمنستان نظیر اس-۳۰۰ برای مقابله با مأموریت‌های پهپادی طراحی نشده‌اند و طی روزهای اول جنگ توسط پهپادهای انتحاری آذربایجان مورد اصابت قرار گرفتند. به گفته الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان، نیروهای این کشور هفت پرتابگر، دو ایستگاه هدایت، و یک رادار سامانه اس-۳۰۰ را منهدم کردند. این حملات نمایانگر آسیب‌پذیری سامانه‌های ضدهوایی پیشرفته هستند، حتی اگر این اعداد و ارقام اغراق‌آمیز  باشند یا سامانه‌ها بطور کامل منهدم نشده باشند.

۴- از این جنگ هوایی چه درس‌های جامعی می‌توانیم فرابگیریم؟

درس اصلی که از جنگ هوایی بر سر منطقه ناگورنو ـ قره‌باغ می‌توان آموخت، به اهمیت دفاع هوایی فراگیر و همه‌جانبه مربوط می‌شود. زرادخانه‌های دفاع هوایی کوتاه‌برد ارمنستان و آذربایجان از اندازه کوچک و کیفیت پایینی برخوردار بودند. آذربایجان توانست با استفاده از ناوگان بزرگ پهپادهای پیشرفته خود از این شکاف بهره‌برداری کند.

قدرت‌های بزرگ نظیر آمریکا، چین، و روسیه مشغول توسعه و استقرار تدابیر ضدپهپادی خود از قبیل موشک‌های رهگیر جنبشی، سامانه‌های الکترونیکی مختل‌کننده، و حتی پهپادهای ضدپهپاد هستند. با اینکه این فناوری‌های در حال حاضر موجود هستند، اما در خصوص توسعه مقرون‌به‌صرفه آنها جهت ایجاد قابلیت‌های دفاعی در رده‌های چندگانه از جمله در سطح تاکتیکی مشکلاتی وجود دارد. تا وقتی که سامانه‌های ضدهوایی کوتاه‌برد متحرک تهیه و تکثیر نشوند، یگان‌های زرهی و دیگر واحدهای سنگین زمینی احتمالاً آسیب‌پذیر خواهند ماند.

اهمیت پدافند غیرعامل در جنگ‌های امروزی

جنگ بر سر ناگورنو ـ قره‌باغ همچنین یادآور اهمیت پدافند غیرعامل است. در عصری که حسگرها و شلیک‌گرها در مقیاس گسترده تکثیر می‌شوند، ارتش‌ها باید شیوه‌های جدید جهت استتار و استحکام قوای خود را مدنظر قرار دهند. تاکتیک‌های نیروهای زمینی در خصوص پراکندگی و فریب باید تقویت شوند و جان تازه بگیرند. سربازان باید یاد بگیرند که ردپای الکترونیکی و حرارتی خود را در مسافت‌ها و مدت زمان طولانی محدود سازند. عکس‌ها و ویدئوهای موجود در اینترنت حکایت از آن دارند که نیروهای ارمنستانی و آذربایجانی هیچکدام از منابع یا تعلیمات کافی در زمینه پدافند غیرعامل برخوردار نیستند. ما بارها و بارها شاهد آن بودیم که هر دو طرف در محیط‌های باز به شکل ساکن یا توأم با حرکات آهسته دست به عملیات می‌زنند؛ استتارشان ضعیف است، و به شکل متراکم و فشرده تجمع می‌کنند.

این اندیشکده آمریکایی در پایان یادآور شد: منازعه ناگورنو ـ قره‌باغ همچنین نشان می‌دهد که با اینکه سامانه‌های تسلیحاتی به صورت مجزا ماهیت جنگ را متحول نمی‌کنند، اما همگام‌سازی تسلیحات جدید موجب می‌شود تا میادین نبرد مدرن مرگبارتر شوند. آذربایجان با تلفیق پهپادها و توپخانه خود دارایی‌های نظامی ارزشمند ارمنستان را به نحو مؤثری به خصوص در قالب حمله به تانک‌های تی-۷۲ و سامانه‌های دفاع موشکی اس-۳۰۰ منهدم نمود. به خصوص، حمله به یگان‌های ضدهوایی ارمنستان از توانایی این کشور جهت مقابله با پهپادهای آذربایجان کاست و در نتیجه این پهپادها از کارایی بیشتری برخوردار شدند.

درس‌هایی که در اینجا مورد اشاره قرار گرفتند، تازگی ندارند. اهمیت دفاع هوایی همه‌جانبه و پدافند غیرعامل در قالب نبردها در خاورمیانه و در قالب برنامه‌ریزی جهت جنگ احتمالی با روسیه و چین نشان داده شده است.  جنگ ناگورنو ـ قره‌باغ یک مطالعه موردی کوچک اما مهم در خصوص جنگ‌های مدرن هوایی و موشکی است.